MOGOL LEHÇELERI VE BU ALANLA ILGILI YENI BIR ESER ÜZERINE

Gazi Türkiyat 2007/1:203 - 210 

MOGOL LEHÇELERI VE BU ALANLA ILGILI 

YENI BIR ESER ÜZERINE 

(Mongol Dialects and on a New Study Dealt with This Topic) 

Feyzi ERSOY* 

G i r i s 

Mogolca, bugün agırlıklı olarak Mogolistan, Çin ve Rusya’da konusulan ve Altay 

dilleri arasında kabul edilen bir dildir. Kaynaklar, Mogolca konusanların sayısını 58 

milyon arası göstermislerdir.1 Günümüz standart Mogol dili, Halha Mogolcasına 

dayanmaktadır. 

Tarihî Mogolca, arastırmacılarca genellikle üç grupta incelenmistir. Meselâ, Poppe, 

bu dönemi Eski dönem, Orta dönem ve Modern dönem biçiminde sınıflandırmıstır 

(Poppe 1965: 18). Poppe, 1987’deki çalısmasında Genel Mogolca (Common 

Mongolian), Orta Mogolca (Middle Mongolian) ve Çagdas Mogolca (Modern 

Mongolian) seklinde sınıflandırmıstır (Poppe 1987: 15-16). Mogol arastırmacı 

Sagdarsüren de Mogolcayı üç ana dönemde incelemistir.2 Bunlar; 

1. Eski Dönem (7.-8. yüzyıla kadar olan dönem) 

2. Orta Dönem (7.-8. yüzyıl ile 15.-16. yüzyıllar arası.) 

3. Çagdas Dönem’dir 

Yine Mogol arastırmacılardan Tömörtogoo ve Önörbayan, bu dilin tarihî gelisimini 

su baslıklar altında incelemislerdir (Tömörtogoo 2002: 41-44; Önörbayan 2004: 1625): 

1. Ana Mogolca (Övög Mongol Hel): Altay dil birliginin ayrılmasından Eski 

Mogolcaya kadar olan süreyi kapsamaktadır. 

2. Eski Mogolca (Ertniy Mongol Hel): 11-12. yüzyıla kadar devam etmistir. 

* Aras. Gör., Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Çagdas Türk Lehçeleri ve Edebiyatları 

Bölümü, ersoyf@gazi.edu.tr 

1 Mogolca konusanların sayısı, Katzner ve Malmkjaer’de 5 milyon (Katzner 2005: 203; 

Malmkjaer 1991: 424), http://en.wikipedia.org/wiki/Mongolian language adresinde 5.7 milyon, 

Colombia Encyclopedia, Sixth Edition, 2005 (http://www.highbeam.com/library)’de 6 

milyon, Rita Kullmann ve D.Tserenpil’de ise yaklasık 8 milyon olarak verilmistir (Kullmann-

Tserenpil 2001: 2). 

2 http://www.indiana.edu/~mongsoc/mong/language.htm 

Feyzi ERSOY 

3. Orta Mogolca (Dundad Üyeniy Mongol Hel): 11-12 ile 15-16. yüzyıllar arası. 

4. Çagdas Mogolca (Orçin Üyeniy Mongol Hel): 15-16. yüzyıl sonrası. 

Tarihî Mogolcanın sınıflandırılmasını özetle verdikten sonra asıl konumuz olan 

Çagdas Mogol lehçelerine geçmek istiyoruz. Poppe, 1965’teki çalısmasında çagdas 

Mogol dillerini yedi gruba ayırmıs ve Mogol dillerini sınıflandırmada su kriterleri 

kullanmıstır (Poppe 1965: 7): 

1. Ön seste /*p/ sesinin gelismesi 

2. /*a/ sesinin gelismesi 

3. /*agu/ grubunun gelismesi 

4. Son seste /n/ sesinin korunması veya görülmesi. 

5. Son seste /r/ ve /g/ seslerinin korunması 

Poppe’nin Mogol dillerini gruplandırması ise su sekilde olmustur (Poppe 1965: 

7): 

1. Santa 

2. Monguor 

3. Dagur 

4. Mogol 

5. Oyrat 

6. Buryat 

7. Mongol 

a. Halha 

b. Dariganga 

c. Chakhar 

ç. Urat 

d. Kharchin-Tumut 

e. Khorchin 

f. Ujumchin 

g. Ordos 

Poppe bir baska çalısmasında Mogolcayı su sekilde gruplandırmıstır (Poppe 1987: 

23): 

1. Dogu Mogolcası 

A. Dagur 

a. Hailar diyalekti 

b. Tsitsikar diyalekti 

Mogol Lehçeleri ve Bu Alanla Ilgili Yeni Bir Eser Üzerine 

B. Monguor 

a. Monguor 

b. Aragwa 

c. San-ch’uan 

ç. Santa 

d. Shera Yögur 

e. Shirongol 

C. Dogu Mogolistan (Ya da Mogolistan) 

a. Halha 

b. Urdus 

c. Urat 

ç. Tumut 

d. Kharchin 

e. Chakhar 

f. Chipchin (Veya Khuchin Bargu) 

Ç. Buryat 

a. Ekhirit 

b. Tunka 

c. Bokhan 

ç. Alar 

d. Barguzin 

e. Khori 

f. Aga 

g. Bargu Buryat 

g. Tsongol 

h. Sartul 

2. Batı Mogolcası 

A.Mogol 

B.Oyrat 

C.Kalmuk 

Róna-Tas, Çagdas Mogol dillerini arkaik olanlar ve arkaik olmayanlar seklinde 

ikiye ayırmıstır. Onun sınıflandırması su sekildedir (Róna-Tas 1991: 42, 43): 

I. Arkaik Olmayanlar 

1.Merkez Grubu (Halha) 

2.Kuzey Grubu (Buryat) 

Feyzi ERSOY 

3.Batı Grubu (Oyrat) 

II. Arkaik Olanlar 

1.Kuzey-dogu Grubu (Dagur) 

2.Monguor (Sanghay’da) 

3.Mogol diyalektleri (Afganistan’da) 

Nugteren, 1997’deki çalısmasında Mogol dillerini su sekilde 

sınıflandırmıstır 

(Nugteren 1997: 215) 

Son çalısmalardan birinde Rita Kullmann ve D.Tserenpil, Çagdas Mogol dillerini 

ve bu dilleri konusanların sayısını su sekilde göstermislerdir (Kullmann-Tserenpil 

2001: 2). 

Dil Diyalektler Konusulan Bölge Nüfus (1990) 

1. Monguor Minkhe, Khutsu Sangay ve Kansu bölgeleri, Çin 191.624 

2. Donghiang Kansu Eyaleti’ndeki Linsyan Banner, Çin 373.872 

3. Baoan Kansu Eyaleti’ndeki Linsyan Banner, Sangay Eyaleti, Çin 12.212 

4.Shar-Uygur veya Dogu Uygur Sangay eyaletindeki çesitli bölgelerde, Çin 

12.297 

Mogol Lehçeleri ve Bu Alanla Ilgili Yeni Bir Eser Üzerine 

5. Daguur Khailar, Tsitsikhar, Bhuta, Khuila Iç Mogolistan’daki Khölön-Büir Banner; Sincan eyaletinin kuzey-batısındaki Tarvagatay dagları, Çin 121.357 

6. Kalmuk Dörvöd, Torguut, Butsava Rusya Federasyonundaki Kalmuk Cumhuriyeti 147.000 

7. Oyrat Dörvöd, Bayad, Torguut, Zakhchin, Ööld, Khoshuut, Uriankhai Uvs, Khovd ve Bayan Ölgey Aymakları, Mogolistan; Sincan eyaleti, Çin 

285.000  (Mogolistan’da 150.000, Çin’de 135.000) 

8. Buryat Aga, Alar, Bar-ga, Bargusin, Sartuul, Bokhan, Ekhirit, Tunkha, Khori, Tsongol Dornod’daki çesitli bölgeler, Khentii, Selen-ge, Bulgan ve Khösgöl 

Aymakları, Mogolistan; Buryat cumhuriyeti, Rusya federasyonu, Khölön-Büir Banner’deki Buryat bölgesi Iç Mogolistan 400.000  (314.000’i Buryat cumhuriyetinde) 

9.Merkezî Mogolistan Halha, Darkhat, Dariganga, Sartuul Mogolistan 2.000.000 

10.Güney Mogolistan Tümed, Ordos, Baarin, Üzemjin, Khorchin, Gorlos, Kharchin, Darkhat, Khamnigan Iç Mogolistan, Çin 4.806.849 

Çagdas Mogol dilleri hakkındaki son yayınlardan biri de Finlandiyalı Mongolist 

Juha Janhunen’in editörlügünde hazırlanan The Mongolic Languages adlı eserdir (The 

Mongolic Languages, Edited by Juha Janhunen, Routledge Language Family Series, 

London and New York, 2003, xxviii + 433 s.). Eserde yirmi baslık altında on altı farklı 

arastırmacının yazıları yer almıstır. 

Eserdeki ilk iki çalısma Janhunen’e aittir. “Proto-Mongolic” (s. 1-29) ve “Written 

Mongol” (30-56) baslıklı bu yazılarda sırasıyla Ana Mogolca ve Yazılı Mogolca ele 

alınmıstır. “Middle Mongolian” (Orta Mogolca) adlı bölüm ise (s. 57-82) Volker 

Rybatzki tarafından kaleme alınmıstır. Eserde daha sonra Çagdas Mogol lehçeleri 

incelenmistir. 

Feyzi ERSOY 

Lehçelerden ilk olarak ele alınan “Khamnigan Mongol” da yine Janhunen 

tarafından yazılmıstır (83-101). “Horse Tungus” olarak da bilinen Khamniganlar, 

Mogolistan’ın kuzeydogusuyla Mançurya’nın kuzeybatısında yer alan bölgede 

yasarlar. Bu bölge, Cengiz Han’ın dogdugu yer olarak da kabul edilmesi bakımından 

ayrı bir önem tasımaktadır. 

“Buryat” (Buryat) lehçesi ise Elena Skribnik tarafından kaleme 

alınmıstır (102128). 

Buryatça, Rusya federasyonu içerisinde yer alan Buryat cumhuriyetinde 

agırlıklı olmak üzere Mogolistan’ın kuzeyinde yaklasık 363 bin kisi tarafından 

konusulmaktadır. 

“Dagur” (Dagur) lehçesini Toshiro Tsumagari yazmıstır. Bu lehçe Çin’de bugün 

yaklasık 120 bin kisi tarafından konusulmaktadır (s. 129-153). Mançurya’da konusulan 

bu dil diger Mogol lehçelerinden büyük farklılıklar göstermektedir. Ilk sesteki /*f/ 

ünsüzü, bu lehçede /h/ olmustur (Poppe 1987: 17). 

Bugün Mogolistan’ın resmî dili olan Halha lehçesi ise eserde Jan-Olof Svantesson 

tarafından islenmistir (“Khalkha” s. 154-176). Svantesson, lehçeyi konusanların 

sayısını 2-2.3 milyon olarak vermistir. 

“Mongol Dialects” (Mogol Diyalektleri) baslıklı bölüm, yine Janhunen tarafından 

kaleme alınmıstır (s. 177-192). Janhunen, Mogol lehçelerini temel 

olarak Iç Mogolistan 

grupları ve Dıs Mogolistan grupları olarak sınıflandırmıstır. Onun sınıflandırması su 

sekildedir (s. 179): 

Iç Mogolistan 

1. Jerim 

2. Juu Uda 

3. Josotu 

4. Ulan Tsab 

5. Shilingol 

Dıs Mogolistan 

1. Khalka 

2. Khotogit 

3. Darkhat 

4. Tsongol 

5. Sartul 

6. Dariganga 

Stefan Georg, “Ordos” (Ordos) lehçesini yazmıstır (s. 193-209). Yaklasık 64 bin 

kisinin konustugu bu lehçe Sarı Irmak’ın güneyinde Çin Seddi’nin kuzeyinde Iç 

Mogolistan’da konusulmaktadır. 

Mogol Lehçeleri ve Bu Alanla Ilgili Yeni Bir Eser Üzerine 

Eserde, Oyratları Agnes Birtalan (“Oirat” s. 210-228); Kalmukları ise Uwe Bläsing 

kaleme almıstır (“Kalmuck” s. 229-247). Bläsing, Kalmukça konusanların sayısını 

165.800 olarak vermistir. Bu rakam, Kullmann ve Tserenpil’in verdigi rakamdan 

bir miktar fazladır. Bläsing, bu nüfusun 146.300’ünün Kalmuk Cumhuriyeti’nde 

yasadıgını belirtmistir (s. 229). 

Afganistan’da konusulan “Moghol” (Moghol) lehçesi Michael Weires tarafından 

kaleme alınmıstır (s. 248-264). Hans Nugteren de Çin’de konusulan “Shira Yughur” 

(Sarı Uygur) lehçesini yazmıstır (s. 265-285). Nugteren bu lehçeyi konusanların sayısını 

9.000 olarak vermistir. Sonraki bölümlerde, Stefan Georg, “Mongghul” lehçesini 

kaleme alırken (s. 286-306), “Mangghuer” ise Keith W.Slater tarafından yazılmıstır 

(s. 307-306). Slater, bu lehçeyi konusanların sayısını 25.000 olarak vermistir. Wu 

Hugjiltu, “Bonan”ı anlatmıstır (s. 325-345). Hugjiltu, lehçeyi konusanların sayısını 

12.000 olarak vermistir. Çin’de konusulan “Santa” ise Stephan S.Kim tarafından 

kaleme alınmıstır (s. 346-363). Yazar, lehçeyi konusanların sayısını 380.000 olarak 

vermistir. 

Çagdas Mogol lehçelerinin anlatıldıgı bu bölümlerden sonra gelen “Intra-

Mongolic Taxonomy” (Mogolca Içi Sınıflandırma) baslıklı çalısma (s. 364-390) 

Volker Rybattzki, “Para-Mongolic” adlı yazı ise (391-402) yine Janhunen tarafından 

kaleme alınmıstır. 

Eserdeki en ilginç çalısmalardan biri de Claus Schönig tarafından kaleme alınan 

“Turko-Mongolic Relations” (Türk-Mogol Iliskileri) baslıklı bölümdür. Yazısında 

öncelikle “Altay hipotezi”nin tarihi üzerinde duran Schönig, Türk-Mogol karsılastırmalı 

külliyatının çogunu, erken dönem dil iliskilerinin bir sonucu olarak görmüstür 

(s.404). Meselenin tarihî yönünü 404-407. sayfalarda veren yazar, yazısının ilerleyen 

bölümlerinde fonetik ve morfolojik degerlendirmeler de yapmıstır. Schönig’e göre 

Türkler ve Mogollar, genetik olarak birbirlerinden ayrılsalar da birbirlerine o kadar 

baglanmıslardır ki, bunlardan biri olmadan digerini anlamak mümkün olamayacaktır 

(s. 418). 

Mogol dili ve lehçeleri üzerine yazılan bu eser, görüldügü gibi yalnızca lehçeler ve 

gramerleri üzerine bilgi vermekle kalmamıs; aynı zamanda Mogolca ve baglı oldugu 

dil ailesi ile ilgili de önemli bilgiler vermistir. Eser, bu konudaki son yayınlardan biri 

olması ve ciddi bir sekilde kaleme alınması bakımından dikkate deger bir çalısma 

olarak durmaktadır. 

Feyzi ERSOY 

KAYNAKLAR 

JANHUNEN, Juha (2003), Mongolic Languages, London and New York. 

KATZNER, Kenneth (2005), The Languages of the World, London and New York. 

KULLMANN, R; TSERENPIL, D. (2001), Mongolian Grammar, China. 

MALMKJAER, Kirsten (1991), The Linguistics Encylopedia, London. 

NUGTEREN, Hans (1997), “On the Classification of the ‘Peripheral’ 

Mongolic Lan

guages”, Historical and Linguistic Interaction between Inner-Asia and Europe: 

Proceedings of the 39th Permanent International Altaistic Conference, 

Szeged, Hungary: June 16–21, 1996, Studia Uralo-Altaica 39, (Ed.: Árpád 

Berta), Szeged. ix, 474 pp, s. 207-216. 

ÖNÖRBAYAN, Ts. (2004), Orçin Tsagiyn Mongol Hel, Ulaanbaatar, 418 s. 

POPPE, Nicholas (1965), Introduction to Altaic Linguistics, Wiesbaden. 

--- (1987), Introduction to Mongolian Comparative Studies, Helsinki, s. 300 

RONA-TAS, A. (1991), An Introduction to Turkology, Szeged, Studia Uralo-Altaica 

33. 

TÖMÖRTOGOO, D. (2002), “Orçin Tsagiyn Mongol Helnüüd, tedgeeriyn Garal, 

Högcil”, Mongol Helsincileliyn Onol, Tüühiyn Asuudaluud, s, 35-62, Ulaanbaatar.