Moğolca ve Türki dillerde 'yemek' fiilli ifadeler

Shinji Ido (Tohoku University / University of Sydney)
Dorjkhand Jambalsuren (Tohoku University)
Tsejin Tegshjargal (Tohoku University)
{ido,handaa,tegshee}@linguist.jp
'Yemek' anlamını veren fiillerin birçok dilde 'mecazi' anlamları vardır. Bizim bu çalışmamızda
içinde 'yemek' fiilinin bulunduğu Türki ve Moğolca ifadeler ele alınmış, yemek fiilli ifadelerdeki
yemek fiilinin 'mecazi' anlamları tahlil edilmiştir.
Değişik dillerin sözvarlıklarından 'yemek' anlamını taşıyan fiilleri çıkarmak için 'yemek'
eyleminin tanımı gerekir. Bu tanımın belirli bir dildeki yemek fiilinin anlamından bağımsız
olmasını sağlamak üzere, 'yemek'in anlamı, aşağıda gösterilen şekilde tanımlanmıştır (Ido 2006).
[Event CAUSE ([Thing ]i, [Event GO ([Thing ]j, [Path TO ([Place IN ([Thing MOUTH-OF ([Thing ]i)])])])])]
[Event CAUSE ([Thing ]i, [Event INCH ([State BEComp+ ([Thing ]j, [Place AT ([Thing PIECES]k)])])])]
[Event CAUSE ([Thing ]i, [Event GO ([Thing PIECES]k, [Path TO ([Place IN ([Thing ]i)])])])]
Jackendoff'un (1990) Lexical Conceptual Semantic'in formülü ile tasvir edilen 'yemek' anlamının
bu tanımı üç kısımdan ibarettir. Bu üç kısım kabaca şöyle ifade edilebilir: 1) şeyi'in şeyj'i şeyi'in
ağzının içine girdirişi, 2) şeyi'in şeyj'i parçalar haline dönüştürüşü, ve 3) şeyi'in bu parçaları şeyi'in
içine girdirişi. Bu şekilde tanımlanan 'yemek'in anlamına sahip olan, ve dolayısıyla bu bildiride
'yemek fiili' olarak kabul edilen fiiller arasında Türkçe ye- fiili ve Moğolca id- fiili de vardır.
Bunun gibi yemek fiili içeren, bizim 'yemek fiilli ifadeler' diye adlandırdığımız ifadeler birçok
dilde mevcuttur. Aşağıda birkaç örneği gösterilen yemek fiilli ifadeler, dünyanın birçok dilinde
bulunmakla beraber, Farsça, Tacikçe, Hintçe/Urduca gibi Hint-İrani dillerde özellikle yaygınlık
göstermektedir.
 Çince: ta chile yiquan
 o yedi bir yumruk
 'o yumruk yedi'
 Japonca: genkotsuo kuu
 yumruğu yer
 'yumruk yemek'
 Farsça: mosht xordan
 yumruk yemek
 'yumruk yemek'
Yemek fiilli ifadeler, Türki dillerde de çok sayıda bulunmaktadır.
 Türkçe: ceza ye-, dayak ye-, gam ye-, kazık ye-, para ye-, başının etini ye-, vs.
 Kırgızca: tayak (dayak) ce-, akça (para) ce-, muş (yumruk) ce-, kam (gam) ce-, vs.
 Özbekçe: afsus (yazık/efsûs) ye-, et(i)ni (et(in)i) ye-, pul (para) ye-, oq (ok) ye-, vs.
 Xâkânî: berge (kamçı) yér, yér sakınç (tasa), vs.
Öte yandan, aşağıda birkaç örneği bulunan Moğolca yemek fiilli ifadeler, Türki dillerdekilere
göre azdır.
 max-aa idex
 et-kendi yemek
 'büyük sıkıntı çekmek'
 möngö idex
 para yemek
 'para yemek, emanete hıyanet etmek'
 xaxuul' idex
 rüşvet yemek
 'rüşvet almak'
Bunun gibi yemek fiilli ifadelerin münferit dillerdeki kullanılışına bakıldığında yemek fiilli
ifadelerin dillerarası farklılığı/ortaklığı ortaya çıkar ki, o bizim Pardeshi vb. (2006) ile
sürdürdüğümüz çalışmada coğrafi ve tipolojik açılardan değerlendirilmiş ve 15 farklı harita
halinde özetlenmiştir.
Elinizdeki bildirinin ek bölümünde birkaçı bulunan söz konusu haritaları değerlendirdiğimizde,
Moğolca ve Türki diller ile ilişkin olarak dikkat çeken husus, Moğolca ve Türki diller arasında
(yemek fiilli ifadelerin çeşitleri açısından) ortak noktanın az olmasıdır. Bu hususun neyi işaret
ettiği konusunda şu anda kesin görüşümüz yoktur. Tarihçiler ve Moğol/Türk dilleri uzmanlarının,
bu husus hakkında belirtecek görüşler, bizi yalnız aydınlatmakla kalmayacak, aynı zamanda
çalışmamızı ilerletmeye teşvik edecektir.

Kaynakça:
Haltod, M. vb. 1995. Mongolian-English dictionary. Bloomington: The Mongolia Society, Inc.
Ido, S. 2006. EAT expressions in Central Asian languages. Invited lecture at the 7th International
Forum on Language, Brain, and Cognition 'Incorporating Culture into Studies of Cognition
and Language'. Shin-Senzankan Hall, Japan Women's University. 15 March 2006.
http://lbc21.jp/TEMP/Forum7Abstract/abstract_Ido.pdf
Jackendoff, R. 1990. Semantic structures. Cambridge, MA: MIT Press.
Pardeshi, P. vb. 2006. Toward a geotypology of EAT-expressions in languages of Asia. Gengo
Kenkyu, 130.