moğolca: TÜRKÇE İLE MOĞOLCA ARASINDAKİ İLGİLER

D.T.C.F. Kütüphanesi

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi Cilt XIII, Sayı: 1-2 Mart - Haziran 1955

TÜRKÇE İLE MOĞOLCA ARASINDAKİ İLGİLER

• Doç. Dr. Ahmet TEMİR

İçindekiler: Sayfa

Giriş

I. Türkçe ile moğolcada şekil ve anlam bakımından aynı olan sözler 7

II .

Türkçe ile moğolca arasındaki fonetik münasebetler

III .

Fonetik hususiyetleri tetkik edilmeden yalnız zikredilmekle geçilen

başka müşterek sözler

IV.

Türkçeden veya türkçe yolu ile moğolcaya geçen türkçe, sanskritçe

veya çince Budizm ıstılahları

V. Türkçe ile moğolca arasındaki morfolojik benzeyişler

VI.

Manâ değişmeleri

VII.

Eski türkçe sözlerin okunuşunda moğolcadan istifade

VIII. Tabu meselesi

IX.

Türkçe ile moğolcanın mukayesesi ve tarihi münasebetler

X. Türkçe ile moğolcanın sintaks bakımından mukayesesi

Bibliyografya ve kısaltmalar

GİRİŞ

Türklerin dünya üzerinde geniş mıntakalara yayılmaları neticesinde,

Türk dili de, kendisi ile menşe bakımından yakınlığı olan (yahut olduğu

tahmin edilen) veya olmayan birçok dillerle temasa gelmiştir. Bu temas

neticesinde Türkçe ile başka diller arasında karşılıklı tesirler vuku bulmuş

ve türkçe bu dillerden birçok yabancı unsurlar aldığı gibi, onlara da kendisinden

birçok şeyler vermiştir.

AHMET TEMİR

Türklerin, "Türk" ismi altında tarih sahnesine çıktıkları sıralarda,

başlıca Çinlilerle, bugünkü Moğol, Mançu ve Tunguzların cedleriyle ve

batıda Fin-Ugorlarla temas halinde bulundukları malûmdur. Daha sonraları

batı ve güney batıya yayılan Türkler, Hind, Iran ve Bizans dünyası

ile tanışmışlar ve İslâmiyetten sonra da bilhassa Arap ve Iran muhiti ile

sıkı bir surette münasebet kurmuşlardır.

İslâmiyet, Türklüğün içtimaî bünyesinde oldukça büyük değişikliklere

sebep olduğu gibi Türk dili de bundan müteessir olmuş ve arapça ile farsçadan

birçok söz ve formlar almıştır. Fakat bu yabancı unsurlar türkçenin

asıl bünyesini değiştirememiş ve onların çoğu da, icabettiği zaman atılabilecek

ilâve bir unsur halinde yaşayıp gelmiştir. Türk filolojisi bakımından

arapça ile farsça çok büyük ehemmiyeti haiz olmakla beraber, Türkolojide

lingüistik bakımından bu iki dilin ehemmiyeti pek cüzîdir; onlar bu sahada

ancak yardımcı bir rol oynarlar. Çünkü bu dillerle türkçe arasında ne söz

itibariyle, (karşılıklı tesir neticesinde birinden diğerine geçen sözler müstesna)

, ne şekil ne de sintaks cihetinden bir benzeyiş mevcut değildir. Türkçe

ile çince, sanskritçe ve slav ile başka Hind-Avrupa dilleri arasında da

durum böyledir, bu diller de aynı şekilde türkçeye yabancıdırlar.

Fakat Fin-Ugor, Moğol, Mançu (Tunguz), Kore ve Japon(?) dillerine

gelince vaziyet değişir. Bu dillerin bâzılariyle türkçe arasında, birtakım

önemli noktalarda oldukça çok müşahebet mevcuttur. Bu diller arasındaki

benzeyişleri gören bâzı Avrupalı bilginler, daha onları ayrı ayrı

derin bir surette araştırmadan, geçen asırlarda onların menşei ve akrabalığı

hakkında birtakım nazariyeler kurmuşlar ve bu dilleri "Ural-

Altay" ve "Altay" adları altında toplamışlardır1.

Türkoloji ve Moğolistik sahasında bu asrın başından beri büyük bir

ilerleme görülmekle beraber, Altay dilleri ailesine ait meselelere henüz

çözülmüş nazariyle bakılamaz2. Türk, Moğol ve Mançu dilleri için ilk

menşe olabilecek bir Altay dilinin tesbiti şöyle dursun, henüz bu üç dilin

ayrı ayrı en eski şekillerini dahi bilemiyoruz. Bu sahada yürütülen fikirler

de şimdilik nazarî olarak kalmağa mahkûmdur. Meselâ, N. Poppe bir

makalesinde3 şu mütalâayı yürütmektedir: "Türk halklarının kâh birleşip

kâh dağılması neticesinde, Türk lehçeleri de daimî surette biribiriyle kay

1 Bu konu ile ilgili eserlerin başlıcaları: Abel-Remusat, Recherches sur les langues

Tartares, ou memoires sur differents points de la grammaire et de la litterature des Mandschous, des

Mongols, des Ouigours et des Tibetains, Paris 1820; Castren, De affixis personalıbus linguarum

altaicarum 1850, W. Schott, Versuch über die Tatarischen Sprachen, Berlin 1836; J.

Grunzel, Entıvurf einer vergleichenden Grammatik der altaischen Sprachen nebst einem vergleichenden

Wörterbuch, Leipzig 1895; O. Donner, Die uralaltaischen Sprachen, Finn. Ugr. Forschungen

ı, 128-146; H. Winkler, Der uralaltaische Sprachstamm, Berlin 1909.

2 J. Nemeth, A. Sauvageot ve W. Kotwicz gibi bilginler, böyle bir "Altay dil ailesi"

ne isbat edilmemiş nazarile bakıyorlar, krş. J. Nemeth, Die türkisch-mongolische Hypothese,

ZDMG, Bd. 66, 1912, s. 549-576, bilhassa bk. s. 565.

3 N. Poppe, Altaisch und Urtürkisch, Ungarische Jahrbücher, Berlin, 1926. s. 94-121.

naşmıştır. Yakutça ile çuvaşça müstesna, Türk lehçelerinin eskiden olduğu

gibi bugün de biribirine pek yakın olduğu görülür. Bu vaziyet, Türk kabileleri

arasında devamlı bir yazı dilinin meydana gelmesine mani olmuştur,

çünkü böyle bir şeye ihtiyaç hissedilmemiştir. Türk lehçeleri yabancı tesirden

masun kalarak yalınız kendi aralarında kaynaştıkça biribirinden

uzaklaşmamış, bilâkis daha ziyade yaklaşmıştır. Fakat Türk dünyasına

pek eski zamanlardan itibaren yabancı tesirler de girmeğe başlamıştır.

Türk dilinin bu yabancı dillerle geniş ölçüde teması ve karışması daha

ziyade tarihî zamanlarda, yâni îslâm ve Moğol devirlerinde olmuştur. Bu

yüzden Türk lehçeleri arasındaki farklar fazlalaşmıştır. Demek ki, tarihî

devirlerde ne kadar geriye gidersek, Türk dili de o derecede bir birlik arzedecektir.

Buna dayanarak türkçenin tarihten önceki devirlerde ancak bir

lehçeden ibaret olduğu tasavvur olunabilir. Fakat bu ana Türkçe de ondan

daha eski bir dilin, yani "Altay" dilinin bir lehçesi sayılmalıdır. Bugünkü

Moğol ve Tunguz dillerinin ilk şekli olan "ana Moğolca" ve "ana Tunguzca"

da, bu umumî "Altay" dilinin birer lehçesinden ibaret olmuşlardır."

Altay dil ailesi hakkındaki görüşünü böylece açıklıyan N. Poppe

makalesinin devamında bilhassa fonetik kaidelerine dayanarak Türkçenin

ses bakımından en eski şeklini tesbite çalışmaktadır.

Umumiyetle şimdiye kadar "Altay" ve hattâ "Ural-Altay" adı altında

mütalâa edilen dillere "iltisakî" unvanı verilmekte, ve onların başka dillerden

ayırt edilmesinde bu noktai nazar esas olarak alınmakta idi. Çünkü

bu dillerde form değişmesinin türkçe

ev, ev-ler, ev-ler-i, ev-ler-i-n-den

misalinde olduğu gibi umumiyetle iltisak suretiyle vuku bulduğu ileri

sürülüyordu.

Fakat "Altay" dillerinde form değişmesi ve teşekkülü yalnız bu iltisakî

usule münhasır değildir; moğolcadan aldığımız aşağıdaki misal, orada

Hind-Avrupa dillerinde olduğu gibi kök değişmesi ile veya başka surette

olan teşekkül tarzlarının da mevcudiyetini göstermektedir:

bi "ben" *ti "sen" *i "o"

ba "biz" ta "siz" *a "onlar"

İltisak ne türkçe, ne moğolca ve ne de Altay grupundan sayılan başka

diller için, yegâne ve hattâ esas vasıf sayılamaz. Bundan başka, "Altay"

dilleri grupunun haricinde de iltisakî diller mevcuttur. Altay dillerinin

biribirine yakınlığını, ahenk kaidesi gibi umumî fonetik kaidelerine ve

birçok sözlerin müşterek oluşuna dayamak ta tatmin edici değildir. Bu.

dillerin biribiriyle olan münasebetini tesbit için, araştırmaları fonetik,

morfoloji, sintaks ve söz birliği gibi birçok cihetten yürütmek lâzımdır4.

4 B. Vladimirtsov, Sravnitel'naya grammatika mongol'skogo pismennogo yazıka i halhaskogo

nareçiya, Leningrad 1929, s. 46.

"Altay" dilleri içerisinde Türkçeden en uzak olanı Kore dili olup,

onun "Ural-Altay" dilleriyle münasebeti hâlâ münakaşalı bir vaziyettedir.

Bu sahada şayanı dikkat en son tetkik, fin âlimlerinden Ramsted t tarafından

yazılmış olup, o kendisinin eserinde5 Kore dilinin "Altay" dillerinden

olduğunu ileri sürmüştür. Mançu ve Tunguz dilleri ise birçok bakımdan

Moğolcaya yakınlık gösteriyorlar6.

Bütün bu saydığımız Altay dilleri içerisinde gerek Türk filolojisi ve

gerek Türk lingüistiği bakımından en ziyade dikkati çekeni Moğol dili

olup, bu vazifeden maksat da, moğolca ile türkçe arasındaki münasebetleri

ve Moğolistiğin Türk dilini tetkikte temin edeceği faideleri ana hatlariyle

kısaca tebarüz ettirmektir. Moğolca Türkçe ile akraba mıdır, değil midir?

gibi suallere, araştırmaların bugünkü durumuna göre "evet" diye cevap

vermek imkânı kuvvetlenmiş olmakla beraber, biz buna şunu da eklemek

isterdik: vazifemiz, bu meselede a priori olarak akrabalığı veya akraba olmayışı

isbata girişmekten ziyade, ilmî araştırmaya sarılmak ve onun müsbet

neticelerine tâbi kalmak olmalıdır. Gerek Türkoloji ve gerek Moğolistik

sahasında bugüne kadar yapılan tetkik ve araştırmalar, zaten böyle iddiaları

katî olarak isbata kâfi değildir. Meselâ, şimdiye kadar Türk lehçelerinin

mukayeseli bir grameri tertip edilemediği gibi, Moğolistik sahasında

da vaziyet böyledir; Moğol lehçelerinin mukayeseli grameri de henüz mevcut

değildir. Bu vaziyette türkçe ile moğolcayı geniş bir surette mukayeseye

girişmek ve bu mukayesenin de her tenkide karşı koyabileceğini ummak

doğru olmazdı. Gerek Türkçe ile Moğolcadaki müşterek esasların ve gerek

Moğolcadaki türkçe ve Türkçedeki moğolca unsurların geniş bir surette

tesbiti henüz mümkün olamıyacağı için, bu makalede de, ancak bu dillerde

söz, form ve sintaks cihetinden mevcut olan benzeyişlerin gösterilmesi ve

kısa bir şekilde karşılaştırılması ile iktifa edilecektir.

Türkçe ile Moğolcanın, "Altay dili"nin birer lehçesi olarak bir arada

geçirdikleri devrin bir hatırası şeklinde, bu iki dilde bugün de gerek söz

ve gerek form bakımından birçok müşterek esaslar vardır. Sonra ayrı ayrı

inkişaf yolları takip eden bu iki dil, daimî surette biribiriyle temas halinde

bulunmuş ve biri diğerinden müteessir olmuştur. En eski moğolca metinler

dahi, Moğol dilinin Türkçenin tesiri altında kaldığını göstermektedir.

Fakat Moğolcanın geniş ölçüde türkçeleşmesi daha ziyade 12-14.

asırlara tesadüf eder. Moğollar Uygurlardan yazı ile birlikte pek çok söz,

form ve bilhassa Budizme ait ıstılahlar da almışlardır. Bu sözlerin bir

kısmı Moğolların yazı dilinden konuşma diline dahi geçmiştir. 14. asırdan

itibaren Moğolların esas kitlesi ile Türkler arasında münasebet hemen hemen

kesilmiş ise de, batıdaki Moğol kabileleri, yani Kalmıklar, bu teması

devam ettirmişlerdir. Bu meyanda, Altaydaki bazı küçük Türk lehçeleriyle

5 G. J. Ramstedt, A korean grammar, Helsinki 1939.

6 Mançu ve Tunguz dillerinin tasnifi hakkında bakılacak eser: Ya. Koşin, Kastren-

Tungusoved, Leningrad 1927, s. 123.

Moğolca arasında bugüne kadar devam ede gelen karşılıklı tesirlere de

işaret etmeliyiz. Türk illerinin muhtelif taraflarına yayılan birçok Moğol

kabileleri ise sonraları dillerini kaybederek tamamiyle türkleşmişlerdir.

Bu uzun zaman içerisinde Türk dili çok ilerlemiş, incelmiş ve işlenmiş

olduğu halde, Moğolca birçok cephelerde eski iptidailiğini muhafaza etmiştir.

Bu yüzden, Türkçe ile Moğolcadaki müşterek unsurların mukayeseli

tetkiki, Türk etimolojisi için faydalar temin etmektedir. Nitekim

Hind-Avrupa dillerinde de, karanlık noktaların aydınlatılması için çok

defa iptidaî lehçelere müracaat edilmekte ve birçok istihaleler geçirmiş

söz ve şekiller bu suretle araştırılabilmektedir.

* * *

Bugünkü Moğol lehçeleri ve Moğol yazı dili hakkında birkaç söz.

Bugünkü Moğol dili, Asya ve Avrupanın türlü taraflarına dağılmış

olan Moğol kabilelerinin konuştuğu lehçelerden mürekkep bir dildir.

İç ve dış Moğolistan ahalisinin büyük bir kısmı, Buryatlar, Tibet ve Şarkî

Türkistanda, Afganistanda, İdil nehrinin aşağı kısımlarında, Don havzasında

ve şimalî Kafkasyanın bazı kısımlarında yaşayan Moğol bakiyeleri

bu dilde konuşmaktadırlar. Bu kabilelerin lehçeleri arasındaki fark pek

cüzî olup onlar biribirleriyle kolayca anlaşabilmektedirler, yalınız Tibetteki

kabilelerin dili gibi pek kenarda kalmış Moğol lehçeleri başkaları tarafından

anlaşılamamaktadır.

Moğol lehçelerini bugünkü duruma göre aşağıdaki tarzda tasnif etmek

mümkündür7 :

Moğol lehçeleri en başta I. Batı ve II. Doğu olmak üzere iki büyük

guruba ayrılırlar.

I. Batı gurubu. Bu guruba 1.) Oyrat ve 2.) Afgan Moğolları lehçesi

dahildir. Bunların tâli lehçeleri:

1. Oyratlar:

A) İdil Oyratları yani Kalmıklar:

a) Dörbet kabilesi, b) Torgut kabilesi.

B) Moğolistanın kuzey batısındaki Oyrat lehçeleri:

a) Kobda, b) Bayit, c) Torgut-Altay, d) Uryanhay-Altay, e) Zahaçin,

f) Elet-Damba, g) Mingat.

2. Afganistandaki Moğol lehçeleri bütün diğer Moğol dillerinden

oldukça farklıdır. Buradaki Moğol kabileleri ve onların dilleri de İslâm

tesiri altında kalmıştır.

II. Doğu gurubu. Bu guruba 1.) Buryat, 2.) Bargu-Buryat, 3.) Dagur,

4. Güney Moğol ve 5.) Halha lehçeleri dahildir. Bunların tâli lehçeleri:

1. Buryatlar:

A) Baykal gölünün kuzeybatısında yaşayan zümreye dahil kabileler:

7 B. Vladimirtsov, Sravnitel'naya grammatika

s. 6.

a) Nijneudin, b) Alar, c) Balagan, d) Tunka,

e) Ehirit-Bulgat, f) Kuda, g) Kapsal, h) Unga,

i) İdin.

B) Baykalın güney-doğu kısmına dahil kabileler:

a) Selenga, b) Kudara, c) Tsongol, d) Barguz, e) Hori.

2. Bargu-Buryatlar lehçesi (Kulun Buyir gölü civarında) pek az tetkik

edilmiştir.

3. Dagur-Buryatlar lehçesi de (Mançurya) az malûmdur.

4. Güney Moğol lehçeleri:

A) Kuzey-doğu kabileleri,

B) Güney-doğu kabileleri,

C) Haraçin,

D) Çahar,

E) Ordos.

5. Halha lehçesi esas Moğolistanda konuşulmaktadır;

A) Esas Halha:

a) Urga, b) Urganın doğusu, c) Urganın batısı.

B) Hotogoytu'lar:

Delger-Müren, Belçir ve Tes nehirleri civarında yaşayan kabileler.

Bu kadar dağınık sahalarda yaşayan Moğol kabileleri arasında, onları

siyaseten birleştirebilecek bir edebî dil mevcut değilse de, "Moğol yazı dili"

diye anılan ve bugünkü lehçelerden oldukça farklı olan kitap dili, onlar

arasında dil birliği vazifesini bir dereceye kadar görmüştür. Bu yazı dilinin

meydana geliş tarihi kati surette malûm olmamakla beraber, daha Çingiz

devrinden çok evvel, Uygur'larla münasebette bulunarak onların kültür

tesiri altında kalmış olan Kereyit ve Nayman isimli Moğol kabileleri arasında

teşekkül etmiş olduğu zannedilmektedir. Çingiz Han bu sahada yeni

bir şey yapmış olmayıp, ancak kendisinden önce meydana gelen ve Uygur

yazılariyle yazılan bu edebî dili genel bir dil olarak taammüm ettirmiştir.

Moğol dilinin pek eski bir şeklinin devamı olduğu zannedilen bu yazı dili,

bugünkü Moğol lehçelerine ancak bir dereceye kadar yaklaşabilmiştir.

Bugünkü Moğol lehçeleri içerisinde hakim rolü oynayan dil, Halha

ağzıdır. Dış ve İç Moğolistan halkının esas kitlesi bu dilde konuştuğu gibi,

diğer boylar da bunun yardımı ile anlaşabilmektedirler; bu bakımdan

Halha Moğolcası, Moğol dünyası için beynelmilel bir dil vazifesini görür.

Şeklen olsa bile "bağımsız" sayılan Moğolistan'ın devlet dili olduğu için,

bu lehçenin siyasî bakımdan da büyük önemi vardır.

Türkçe ile moğolcada müşterek olan sözlerin bir kısmı, gerek şekil

ve gerek anlam bakımından biribirinin aynıdır. Meselâ:

Türkçesi :

kara (Uyg. ve başka lehçeler).

kağan, hağan, kan, han (Uyg. ve

başka lehçeler).

hatun, katun (Uyg.) "kadın".

temür (Çağ.), temir (Uyg. An. Ind.)

"demir".

ada (Uyg. Gab. Gr.) "zarar, tehlike"

esen (Uig. ve başka lehçeler).

ulus, uluş (Uyg. ve başka lehçeler).

tümen (Uyg. ve başka lehç.).

bol- (Uyg. ve başka lehçeler), "ol-".

sakal (Uyg. ve başka lehç.).

kamuğ, kamağ, kamığ (Uyg. A. Ind.)

"bütün, hep".

tuğ (Uyg. Gab. Gr.) "tuğ, bayrak,

sancak".

asığ (Uyg. Gab. Gr.) "faide".

kuduğ (Uyg. Gab. Gr.) "kuyu".

baltu (Uyg.) "balta".

küp (Uyg. ve başka lehçeler) "küp,

fıçı".

bağatır (Kom., Kar. T.), batır (Kazan.)

"bahadır, cesur".

bulung (Uyg. Gab. Gr.) "bucak,

köşe".

ed (Uyg. Gab. Gr.), es (koib.) "madde,

eşya, mal".

çerig (Uyg. Gab. Gr.), çerik (Çağ.),

çerü (Alt.) "çeri, ordu, asker".

arslan.

kaplan,

bars, pars.

Moğolcası:

kara8>hara (Kow. 823; NT), karo

(Afg. Mog.).

kağan> hağan (Kow. 732), ha'an, hakan

(YP), hân, han (R. Kaim. 175;

NT).

katun>hatun (Kow. 781; NT), hatn

(R. Kalm. 172).

temür (Kow. 1727), temur (NT), tömr

(R, Kaim. 407).

ada (Kow. 64);

esen (Kow. 191), esn (R. Kalm. 128).

ulus "halk, millet, devlet, sülâle"

(Kow. 403; Kalm; NT).

tümen "on bin" (Kow. 1924; NT).

bol- (Kow. 1192; NT).

sakal>sahal (Kow. 1292; Kalm; NT)

hamuğ (Vlad. s. 391), hamuh (NT).

tuğ (Vlad. s. 391), tuh (NT).

asiğ "faide, kâr" (Vlad. s. 391).

huduğ (Vlad. s. 391), huduh (NT).

balta, malta (Vlad. s. 401).

küb (Vlad. s. 400), hub (Halha).

bağatur> batir (Vlad. s. 194), ba'atur

(NT).

bulung (Kow. 1189), buln (R. Kalm.

60).

ed (Kow. 197; R. Klam. 117), et

(NT).

çerig (Vlad. s. 393), tserik (Halh.),

tserig (R. Kalm. 427), çerik (NT).

arslan, arsalan (bak. s. 12).

kaplan (bak. s. 12).

bars (bak. s. 12).

ve başkalar.

Moğolcada k>h hakkında bakılacak eserler: J. Ramstedt, Sravnitel'naya fonetika

mongol'skago pismennago yazıka i halha'sko-urginskago govora, Petersb. 1909; B. Vladimirtsov,

Sravnitel'naya grammatika...., Leningrad 1929,s. 403.

Bu iki dilde biribirine benzeyen sözlerden bâzılarının menşe bakımından

büsbütün başka başka olması da mümkündür. Meselâ rusçadaki koza

"keçi" ve bık "boğa" sözleri türkçe "kuzu" ve "boğa" sözlerine benziyorlarsa

da, bu rusça tabirlerin türkçe ile alâkası olmadığını ileri süren dilciler

de vardır. Fakat diller arasında bu gibi tesadüfi benzeyişler çok olamaz.

Bilhassa Türkçe ile Moğolca arasındaki müşabehetler ise büyük bir yekûn

teşkil etmektedir9. Ramstedt, Gombocz, Nemeth, Pelliot, Vladimirtsov,

Munkâcsi, Kotwicz ve Poppe gibi bazı moğolist ve türkologlar Türkçe ile

Moğolca arasındaki münasebetler üzerinde ayrıca durarak, fonetik ve

form kaidelerine, mâna değişmelerine ve başka esaslara istinaden bu sözlerden

birçoklarının aslen Türkçe veya Moğolca olduğunu tesbite çalışmışlardır.

Biz burada sözlerin menşei üzerinde ayrıca durmayıp, bu iki dildeki

müşterek noktalardan bazılarını göstermekle iktifa edeceğiz. Bunun için

şimdi fonetik bahsinden de birkaç noktaya işaret edelim.

Türkçe ile moğolca arasındaki fonetik münasebetlerden bâzıları.

Türkçe ve moğolcada müşterek kullanılan ve anlam bakımından da

çok defa biribirinin aynı olan daha başka pek çok söz mevcut olup, bunlar

ancak fonetik ve form cihetinden biraz fark gösterirler. Birkaç misal:

1. Türkçe ve Moğolcada söz başındaki t-, k-, k- meselesi.

Türkçe sözlerin başındaki t- sesine Moğolcada t- veya d- tekabül etmektedir:

Türkçe : Moğolca:

takığu (Uyg. An. Ind.), takuk (Çağ.) takiya (Kow. 1659; NT), taka, takan,

"tavuk". (R. Kalm. 375).

tapla- (Uyg. An. Ind.)."seçmek, tas-tağala- "sevmek" (Kow. 1576; NT),

dik etmek". tâl- (R. Kalm. 386).

tuz; Çuv.: tevar. dabusun (Kow. 1602), dauısn (R. Kalm.

80).

tüs (Uyg., Tar., Tub.) "öğle vakti", düli (Kow. 1917) "öğle vakti, gece

yarısı, orta".

tep- (Çağ., Tel., Osm.), tip- (Ka-deb-se- (Kow. 1703) "tep-"; debkezan.),

tap- (Çuw.). "sıçra-".

tört (Orh., Tar., Tel., Sag.) "dört"; dörben (Kow. 1948); Mançu: duyin.

tüört (Yakut.), tevade (Çuv.).

Moğolca sözlerin bazıları Samoyed ve hatta Fin sözleriyle de benzerlik gösterirler,

meselâ: Mog. çinoa "kurt" = Sam. tyono "tilki"; Mog. nohoi, nohai "köpek" = Sam. noho

"mavi tilki". Fakat bunların menşei henüz tesbit edilmiş değildir.

TÜRKÇE ÎLE MOĞOLCA ARASINDA .

Türkçe sözlerin başındaki k- sesine moğolcada ğ- tekabül et

mektedir:

kadğu (Uyg. An. Ind.), kayğu (Bar.)

"kaygı, keder".

kodı (Uyg. An. Ind.), koyi (Çağ.)

"aşağı".

kadir- (Soy.), kazır- (Sag. Koyb.),

kayır- (Kazan., Tel.) "döndürmek,

çevirmek".

kol- (Uyg. An. Ind.) "rica etmek".

Türkçe sözlerin başındaki k-

tedir:

kidin (Uyg. An. Ind.), kezin (Sag.,

Koyb.), kin (Tel. Kazak) "arkadaki,

arka taraf".

kirtkünç, kertkünç (Uyg.) "iman";

kertin- (Sag., Koyb.) "inanmak".

Türkçe :

ğasiğun (Kow. 988) "acı, tuzlu",

hasi'un (NT), ğasiğu-da- "kederlenmek"

(Kow. 989), ğasa-lang "kaygı,

keder" (Kow. 987).

ğudus "boyunca" (Kow. 1029), ğuduğur

morin "ön tarafı alçak ve arka

tarafı yüksek olan at".

ğadari-, ğadayi- (Kow. 979, 993),

"eğilmek"; ğaci- (Kow. 1003) "eğrilmek'<

*ğadiyi-ğaciğu "eğri, yalan"

(Kow. ;1003).

ğuyi-, ğuyu- "rica etmek" (Kow.

1037)< *ğuli-; huyi- (NT).

sesine moğolcada g- tekabül etmek-

gede (Kow. 2461) "arka", gedergü

(Kow. 2463) "arkaya", geder- "arkaya

yatmak" (NT); gecige (Kow.

2491) "saç örgüsü" < *gediğe,

gere (Kow. 2504) "şahit, şehadet".

Moğolcada söz başında t- ile d-, k- ile ğ- ve k- ile g- bugün de tefrik

edilmektedir. Buna dayanarak moğlistler10, pek eski devirlerde türkçede de,

t-, k- ve k- seslerine muvazi olarak bir de *d-, *ğ-, ve *g- seslerinin kullanılmış

olduğunu ve sonraları bunların t-, k- ve k- üzerinde birleştiğini tahmin

ediyorlar 11.

2. Türkçe sözlerin başındaki y- (ve onun bir istihalesi olan c-) ye moğolcada

y-, c-, n-, d- gibi dört ses tekabül etmektedir ki, bu vaziyet türkçe

nin pek muhtelif menşelere malik olduğunu göstermektedir. Moğol ve

Tunguz dilleri konsonant cihetinden pek muhafazakâr olduklarından,

türkçeden pek eski devirlerde aldıkları sözleri ekseriyetle o şekilde muhafaza

etmişler, halbuki aynı sesler sonraları türkçede bir ses üzerinde toplanmış

lardır. Misaller:

Türkçe:

yadağ (Orh., Kaşg., Kut. Bil.) "yaya";

(Wb.: Çağ.) "fakir, zayıf",

yangı (Uyg. An. Ind.) "yeni"..

Moğolca:

yadağu (Kow. 2277) "fakir, zayıf";

yadao'u (NT), yadu (R. Kalm. 213).

canggi (Kow .2242) "haber, yenilik".

10 Meselâ: N. Poppe, Altaisch und Urtürkisch, Ungarische Jahrbücher, Berlin 1926.

11 Bugün güney türkçesinde damar, gel-, gör-, getir- sözlerinde gördüğümüz d- ve -g

sonradan teşekkül etmiş olup, onların yukardaki *d-, *ğ-, *g- ile ilgisi yoktur.

ıo AHMET TEMİR

jarlığ (Uyg. Gab. Gr.) "karar, emirname".

yıdruk (Uyg. An. Ind.), cudruk, cuduruk

(Kazak.) "yumruk".

yelin (Tar., Kom., Şark T., Çağ.,

Osm.)

yağı (Orh., Uyg.), yau (Kazan)

"düşman".

carliğ (Vlad. s. 392), carlih (NT).

nidurğa (Kow. 659), nudduruğ (Halh),

nudrğu (R. Kalm. 280), nucan (Man

çu).

deleng (Kow. 1632), delng (R. Kalm.

86)..

dayın (Kow. 1548) < *dagin; daiyin

(NT).

3. Türkçede, uzun asırlar içerisinde birçok sözlerin heceleri düşerek sözler

kısaldığı halde, moğolcada bâzı sözlerdeki açık hecelerin son vokalleri hâlâ

mevcudiyetlerini muhafaza etmektedirler, meselâ:

kök (Orh.) "gök, mavi".

er (Uyg. ve başka lehçeler)

erk (Uyg. An. Ind.) "güç, kuvvet".

bark (Uyg. An. Ind.) "bark, mülk".

bıng, bing (Orh.), ming (Uyg. An.

Ind.) "bin".

tün (Uyg. ve başka lehçeler) "gece".

sık- (Uyg. ve başka lehçeler).

sağ

4. Türkçe ve moğolcada r~z

köke "mavi" (Kow. 2623); koko

(NT); kökö (R. Kalm. 236).

ere "er, erkek" (Kow. 246; NT).

erke "güç" (Kow. 263; NT; R.

Kalm. 123).

barağa (Kow. 1093).

mingğan (Kow. 2021; Kalm); min-

gan, minhan (NT).

tüne "karanlık" (Kow. 1902); tünü

"orman, karanlık" (R. Kalm. 415);

tun "orman" (NT).

*sıka->siğa-, siha- (Kow. 1466), şi

ha- (NT), saha- (R. Kalm. 344).

sağa- (Kow. 1294), sa'a- (NT).

meselesi.

Moğolcadaki r kısmen türkçedeki r ve kısmen de z sesine tekabül etmektedir,

meselâ:

a) Türkçe r ~ Moğolca r

kara

tört (Uyg.) "dört".

b) Türkçe z ~

(Çuvaşça müstesna)

boz (renk; Uyg. ve başka lehç.).

öküz (Uyg. ve başka lehçeler).

azığ (Uyg. Gab. Gr.), azau (Kazan.),

"azı dişi".

bozağu (Uyg. Gab. Gr.), buzau (Kom

bızau (Kazan.) "buzağı".

ikiz, Çuv.: yeger.

kara, hara (Kow. 843; NT).

ere (Kow. 246; R. Kalm. 123; NT).

dörben (Kow. 1948).

Moğolca r

boru (Kow. 1213); boro (NT).

üker (Vlad. s. 322); huker (NT).

arağa (Kow. 140), ara'a (NT).

birağu "iki yaşlık öküz" (Kow. 1153);

bura'u (NT); buru (R. Kalm. 69).

ikere(Kow. 317); iker (R. Kalm. 206).

TÜRKÇE İLE MOĞOLCA ARASINDA II

kozı (Uyg., Kom.) "kuzu". hurağan, huriğan (Kow. 953); huriha

'(n) (NT).

tez- (Orh.) "kaçmak"; tez (Osm., tergen "araba" (Kow. 1775; NT).

Kom., Çağ.) "çabuk".

yaz-; Çuv.: sır-. ciru- "resim yapmak" (Kow. 2360).

5. Türkçe sözlerin son hecesindeki z sesine Moğolcada çok defa s tekabül

etmektedir, meselâ:

tuz; Çuv.: tevar. dabusun (Kow. 1602).

vüz; cüz. cisün "yüz rengi, renk" (Kow. 2377;

NT), cüs (Halha),

Çingiz (Han). <Çinggis.

ve başkalar.

6. Türkçe ve moğolcada müşterek olan bazı sözlerin moğolca şeklinde

fazla olarak -un, -ün hecesi mevcuttur, misaller:

Türkçe:

arığ (Uyg. An. Ind.), aru (Kazan.)

"temiz, mukaddes".

küf (Orh., Uyg. ve başka lehçeler)

"güç, kuvvet".

balık (Uyg. ve başka lehçeler) "şehir".

kadak (Çag., Kom., Kazan) "çivi".

yüz (Uyg. ve başka lehçeler) "yüz,

çehre".

narat (Kazan.) "çam ağacı".

göbek.

Moğolca :

ariğ-un (Kow. 144); erün (R. Kaim.

24).

küç-ün (Kow. 2615); gucu(n) (NT);

kütsn (R. Kalm. 249).

balğas-un (Kow. 1077); balahasu(n)

(NT); balğasn (R. Kalm. 31).

hadağas-un (Kow. 774); hada'as-un

(NT); hadâsn (R. Kalm. 158).

cis-ün "renk, yüzün rengi" (Kow.

2337; NT).

naras-un (Kow. 622; pl. narat, NT).

köbeg-ün "oğul" (Kow. 2576); kovun

(R. Kalm. 242).

III

Fonetik hususiyetleri tetkik edilmeden yalınız zikredilmekle geçilen başka müşterek

sözler.

Vücut azaları:

Türkçe: Moğolca:

kulkak, kulğak (Orh., Uyg.) "kulak". kulku, hulha (R. Kalm. 196) "kulak

kiri".

köküz, kögüz (Uyg.) "göğüs".. kökün "meme" (Kow. 2631); kokan

(NT).

karın (Uyg. ve başka lehçeler). karbin, karbing (Kow. 845).

12 AHMET

semiz (Uyg. ve başka lehçeler).

adak (Uyg.) "ayak".

Hayvan isimleri:

öküz (Uyg. ve başka lehçeler), ögüz

bozağu (Uyg. Gab. Gr.), buzau (Kom)

bızau (Kazan) "buzağı".

kozı (Uyg., Kom.) "kuzu".

teke,

at (bütün lehçeler).

inek (Uyg. ve başka lehçeler).

teve, tebe (Uyg.), tüyö (Kazak.) "deve".

arslan (Uyg ve başka lehç ).

bars (Uyg. ve başka lehçeler) "pars".

kaplan (Uyg. ve başka lehçeler.).

yızak (Alt.), tısak (Kazak.) "bir yaşlık

kuzu".

Tabiattan bazı sözler:

sub, suv (Uyg.) "su".

süt (Uyg. ve başka lehçeler).

kum (Uyg. ve başka lehçeler).

salkın (Kom., Alt., Tel.) "şiddetli

rüzgâr, soğuk".

kara yel.

ot (Uyg. ve başka lehçeler) "ateş".

kaya (Uyg. ve başka lehç.).

Renk tâbirleri:

kök (Orh.) "gök, mavi".

al (Uyg. ve başka lehçeler).

ala (Uyg. ve başka lehçeler).

kara (Uyg. ve başka lehçeler).

sarığ (Uyg.) "sarı".

TEMİR

semeci, semecin (Kow. 1357) "mide

etrafındaki yağ"; semyn R. Kalm.

223); Mançu: semecen, semsu

adağ (Kovv. 68) "sonuncu, nihayet".

üker (Kow. 562); huker (NT).

birağu "iki yaşlık öküz" (Kow

"53)

hurağan, huriğan (Kow. 953); huri

ha(n) (NT).

teke (Kow. 1735).

agta, akta (R. Kalm. 5); ahta (NT).

ünigen, üniyen (Kow. 485; NT); ünie

(Halha);. (i) nen (Buryat).

temegen (Kow. 1726); teme'en (NT);

temen (R. Kalm. 390); teme (Halha).

arslan, arsalan (Kow. 159; NT).

bars (Kow. 1109; NT).

kaplan, hablan (NT).

cusak (Kovv. 2380); cusah (NT).

usu(n) (Kovv. 373; NT).

sün, sü (Kovv. 1421; NT); üsn (R.

Kalm. 340; 460).

humah (Kow. 934); hum (R. Kalm.

'196).'

salkin "rüzgâr" (Kow. 1312); salhi

(Halha).

kara salkin "şiddetli rüzgâr" (Kovv.

1312).

oçin, oçi "kıvılcım" (Kow. 416);

otsn (R. Kalm. 291).

kada, hada "dağ, kaya" (Kow. 770);

hada (NT); kadağa (Tunguz.).

köke "mavi" (Kow. 2623); koko

(NT); kökö (R. Kalm. 236).

al (Kow. 71, R. Kalm. 6; NT).

alağ, alah (Kow. 74; NT).

kara hara (Kow. 823; NT); karo

(Afg. Mog.); kara (Mançu).

şıra (Kovv. 1517; NT).

TÜRKÇE İLE MOĞOLCA ARASINDA

yaşil (Uyg.) "yeşil". yaşıl "koyu yeşil veya koyu kırmızı"

(Kow. 2275).

ciren (Kazak., Kazan.), yeren (Alt.) cegerde "al tonlu at" (Kow. 2320);

"bir nevi at rengi". ce'erde (NT).

kungğur (Kazan.), kongır (Tel.), ko-konggor "sarı at" (Kow. 873), hong

ngur (Kazak.) "at rengi, konur". ğor (NT).

IV.

Türkçeden veya türkçe yolu ile moğolcaya geçen türkçe, sanskritçe veya cince

budizm ıstılahlarından bazıları.

1. Moğ. ayağa tekimlig "budist rahibi" (Kow. 127)<Uygur. ayağka

tegimlik "hürmete lâyık" (Müller, Uigurica II, s. n) .

Bu tâbirin moğolcada yalınız anlamı değil şekli de oldukça değişmiştir.

Moğollar türkçe ayağka sözündeki -ka Dativ ekini anlamıyarak bu sözü

ayağa şekline sokmuşlar ve onu şeklen buna benzeyen fakat manaca başka

olan ayağa "kâse" (Kow. 127), ayaha (NT)=türkçe ayak (Uyg. Gab. Gr.)

sözü ile karıştırmışlardır. Bu tâbirin ikinci kısmı tekimlig şeklinde yazılsa

bile Moğollar onu takimlig okumakta ve Mog. takimda- "hürmet'etmek"

(Kow. ı659)=taki- (NT), takimdal "hürmet" (Kow. 1659), takil "kurban"

sözleriyle alâkadar hissetmektedirler. Bu yüzden ayağa tekimlig tâbiri bugün

moğolcada tamamiyle başka türlü anlaşılmakta ve "kurbanları bir kâse

(tabak) üzerinde kabul eden kimse (yani rahip)" şeklinde tefsir edilmektedir.

2. Mog. arbis, arvis,aryis "bilgi" (Kow. 157)<,arvış "büyü" (Bang,

Gabain, Rachmati, Türkische Turfan-Texte VI, satır 27).

3. Mog. asanggi "yüz bin bilyon" <Uyg. asanki<Kuç. asamkhyai<.

Sanskr. asamkhyeya "sayısız" (Gab. Gr.).

4. Mog. baçağ, maçağ "oruç" (Kow. 1081)<Uyg. baçağ, baçak<ba.ça"

oruç tutmak" (Gab. Gr.).

5. Mog. bakşi "muallim, hoca"<Uyg. bahş-i<Çin. po-şı<*pâk-sin;

Japon, si (Gab. Gr.).

6. Mog. baramid "fazilet" <Uyg. paramit<Sanskr. pâramitâ "fazilet".

7. Mog. nom "mukaddes kitap, kanun, akide"<Uyg. nom<Sogd.

nom<Yunan. voyoç (Gab. Gr.).

8. Mog. tengri, tngri "sema, Allah, tanrı" < Uyg. tengri, tngri. Bugünkü

şekli: tanrı; tengri (Kazan.).

9. Mog. toyin "rahip" < Uyg. toyın <Çin. tao-jen.

10. Mog. burkan, burha, burhan (Buryat)<Uyg. burhan "Buda" (Gab.

Gr.).

11. Mog. erdem "kabiliyet, fazilet, sanat" < Uyg. erdem, edrem, edirem

(Gab. Gr.). .

AHMET TEMİR

12. Mog. yirtinçü, yertinçü, Oyrat.: yertintsü, Buryat: yürtense, yürtünsü

"dünya" <Uyg. yirtinçü, yirtünçü "yer, dünya" (Gab. Gr.).

13. Mog. nirvan <Uyg. nırvan, nırban<Sanskr. nirvâna "nirvana" (Gab.

Gr.), ve başkalar.

Türkçe ile moğolca arasındaki morfolojik benzeyişler.

Türkçede birçok şekillerin teşekkülü ve meydana gelişi halâ katî surette

izah edilememekte, yahut izah edilse bile bu fikirlerin bir kısmı nazarî

olarak kalmakta veya bu esnada bazan yanlış yoldan da gidilmektedir.

Bu gibi hallerde, türkçe ile pek eskiden beri temas halinde bulunup ondan

birçok söz ve şekiller almış olan dillere müracaat etmek faideli olacaktır.

1. isim ve fiil yapan eklerden birçokları her iki dilde de biribirinin

aynıdır. Misaller :

Türkçe: -k, -k Moğolca: -ğ, -g

yangluk (Uyg.) "yanlış" <yangıl-içağ "ümit" < iça- "ümit etmek";

(Uyg.) "yanıl-"; süzük "temiz" ideg "rüşvet" < ide- "yemek";

(Uyg.) < süz- (Uyg. ve başkal.); öçig "cevap" < öçi- "cevap ver-";

kaçak < kaç-; ve başkalar. emgeg "ıztırap" < emge- "ıztırap

çekmek"; ğunig "keder" < ğuni

"kederlenmek" (P. Nom. s. 12).

Türkçe: -ğu, -gü Moğolca: -ğu, -gü

-ku, -kü

kılmaku kılınç (Uyg.) "yapılmayakatağu

"katı" < kata- "katılaş-";

cak iş"; saklanğu ol (Uyg.) < sakkarasğu

"uyanık" < karas- "bekle-";

lan- "sakınmak"; uyku < uyumak; kariğu "cevap" < kari- "dön-" (P.

ve başkalar. Nom. s. 95).

Türkçe: -m Moğolca: -m

kedim (Uyg.) "elbise" < ked- "giybarim

"yakalayış" < bari- "yakala-";

mek"; istem (Uyg.) "arzu" < iste-; ürüm "delici" < ürü- "delmek";

talim (Uyg.) "ganimet" < talı-ve başkalar. (P. Nom. s. 102).

"tala-" ve başkalar.

Türkçe: -mak, -mek Moğolca: -mağ, -meg

ukmak (Uyg.) "akıl" <uk- "anlakağurmağ

"hile" < kağur- "kandır-";

mak"; ölmek < öl-; tutmak < tut-; kolimağ "halita" < koli- "karıştır-";

bilmek < bil-; ve b. egedemeg "hamur" < eğede- "ekşit-";

(P. Nom. s. 103).

Türkçe: -mış, -miş Moğolca: -mal, -mel

-muş, -müş

ögmiş (Uyg.) "medih" < ög-; ki-cirumal "tersim edilmiş" < ciru-;

TÜRKÇE ÎLE MOĞOLCA ARASINDA

lınmış (Orh.) < kılın-; bilmiş <

bil-; ve b.

Türkçe: -ki, -ki

-dakı, -deki, -takı, -teki

aykı (Uyg.) "aylık" < ay; üzeki

(Uyg.) "yukardaki" < üze; yirdeki

(Uyg.) "yerdeki" < yer; evdeki <

ev; ve b.

Türkçe: -lık, -lik

kıyınlık (Uyg.) "hapishane" < hin,

kın "ıztırap"; taşlık < taş;

Türkçe: -lkatıl-<

kat- (Uyg. ve b. 1.); örtül<

ört- (Uyg. ve b. 1.); yazıl-<

yaz- ve başkalar.

Türkçe: -ra

-rküyrö-

(Kazak.) "yanmaya başlamak"

< küy- "yanmak"; kekreş(

Uyg.) "kızmak" < M "nefret";

kadğur- (Uyg.) "kederlen-" < kadğu

"kaygı"; ve başkalar.

Türkçe: -sasuvsa-

(Uyg.) "susa-" < suv, "su";

gülümse-< gülüm < gül-;

•

Türkçe: -la-

emle- (Uyg.) "tedavi et-" < em

"ilaç"; ikile-< iki; üçle-< üç;

baltala-< balta; ve başkalar.

elgümel "asılmış" < elgü- "as-";

(P. Nom. s. 103).

Moğolca: -ki

-taki, -teki

emüneki "öndeki" < emüne "ön";

olanki "büyük kısım" < olan "çok";

gerteki "evdeki" < ger "ev"; ğacartaki

"yerdeki" < gacar "yer"; (P.

Nom. s. 108).

Moğolca: -lig

bayalig "zenginlik" < bayan "zengin;

çeçeglig "çiçeklik" < çeçeg "çiçek";

(P. Nom. s. 115).

Moğolca: -l-

Çakil- "şimşek çak-" < çak- "çak-";

muskil- "çevir-" < muski- "çevir-";

(R. Verb. s. 4).

Moğolca: -ra

umtara- "sön-" < umta- "uyu-";

saçura- "saçıl-" < saçu- "saç-"; ye-

kere- "büyü-" < yeke "büyük"; sayira-

"iyileş-" < sayin "iyi"; (R.

Verb. s. 33). •

Moğolca: -sa

emese- "kadın peşinden koş-" < eme

"kadın";

else- "sakin ol-" < el "sulh"; çaysa

"çay içmek iste-" < çay; (R. Verb.

s. 74).

Moğolca: -labögele-

"büyüle-" < böge "büyü";

morila- "ata bin-" < rnorin "at";

kurdula- "koşmak" < kurdun "çevik"

(R. Verb. s. 80).

2. Moğolcada -n ile nihayetlenen sözlerin cemi şekli, bu -n yerine -t

getirilmekle yapılıyor. Bu -t cemi ekinin pek eskiden türkçede de kullanılmış

olması muhtemeldir, çünkü misaller buna işaret etmektedir:

ı6 AHMET TEMÎR

Türkçe: Moğolca:

hotut (Yakut.) "kadın"; hatu{n) (Kow. 781; NT).

Türkçe hotut sözündeki -t artık bugün bir cemi eki rolünü oynamıyor;

bu söz herhalde nezaket eseri olarak zamanla müfretleşmiştir.

Eski Çincedeki T'u-küe sözünün aslı da < Tu-küet olup, bu da < Türküt

şeklinden gelmektedir ve=Türkler demektir.

Bu -t cemi ekine gerek Türkler ve gerek Moğollar arasında birçok

kabile adlarında da Taslamaktayız, meselâ:

Türkçede:

Yaku-t < Takun, Taku; (kendilerine Saha derler);

Buru-t < burun; (bir Kırgız kabilesi);

Başkır-t < baş-kır-t; (bu sözde 3 unsur mevcut olup, onun baş-kurt

şeklinde izahı doğru olmasa gerektir).

Moğolcada :

Baya'ut (NT 120, 213);

Belguno-t (NT 42);

Kita-t < Kita-n (NT 53, 132, 247, 250);

Kiya-t < Kiya-n (NT 63, 67, 120);

Süni-t (NT 47) ve başkalar.

3. Malûm olduğu üzere Türk lehçelerinde -a, -e (Güney-batı, meselâ:

yol, yol-a) ve -ğa, -ge, -ka, -ke (Kuzey-doğu, meselâ: yol, yol-ğa) gibi iki nevi

dativ eki kullanılmaktadır.

Moğolcada da dativ ekleri arasında -a, -e mevcuttur. Bu bize -a, -e

şeklinin -ğa, -ge'ye nazaran daha eski olduğunu ve -ğa, -ge'nin sonradan

teşekkül ettiğini göstermektedir. Çünkü moğolcada -ğa şeklinde olan ekler

mevcudiyetlerini muhafaza ettiklerinden -a, -e < -ğa, -ge gibi bir değişme

kabul etmek muvafık olmayacaktır.

4. Türkçe ev-i, at-ı sözlerinde mülkiyeti ifade eden -i, -ı ekinin menşeini12

yalınız türkçe vasıtasiyle izah etmek kolay değildir. Bunun için de

Moğol ve Mançu dillerine müracaat etmek mecburiyetindeyiz. Birçok

dilciler türkçedeki bu mülkiye tekini, Altay dillerinde müşterek bir şahıs

zamiri olduğunu zannettikleri *i kökünden izah etmek istemişlerdir.

Bu ek Orhon yazıtlarında olduğu gibi bugünkü çuvaşçada da ahenk

kaidesine tabi olmadan (Aşm. Mat. s. 136) her zaman -i halinde kullanılmaktadır.

Buna istinaden dilciler, bu ekin eskiden müstakil bir söz olduğu

kanaatine varmışlardır.

Bu -i ekine eski moğolcada inu lahikası tekabül etmektedir, meselâ:

ger inu "evi" (NT); aman inu "ağızı" (NT). Bu inu ise üçüncü şahıs zamiri

12 Bu mevzu şimdiye kadar birçok türkologları ilgilendirmiş olup, bilhassa şu eserlere

bakılması tavsiye olunur: Bang, W., Studien zur vergi. Grammatik der Türksprachen III;

Ramstedt, Ueber mong. Pronomina, s. 19-20; Kotwicz, Les pronoms dans les langues alt.

s. 20-23; Grönbech, K., Der türkische Sprachbau, 1936, s. 131, 137.

TÜRKÇE İLE MOĞOLCA ARASINDA

olan *i nin genitiv şeklinden başka bir şey değildir. Bunu göstermek için

moğolcadan şu misali alalım:

Nom.

şahıs:

"ben"

2. şahıs:

çi "sen"

3. şahız:

*i "o "

Gen.

Dat.

Akk.

minu "benim"

nadur "bana"

namayi "beni"

çinu "senin"

çimadur "sana"

çımayı "seni"

inu "onun"

imadur "ona"

imayi "onu"

(YP)

Görüyoruz ki, bu *i moğolcada Nominativ halinde müstamel değilse

de, onun başka şekilleri NT gibi eski metinlerde mevcuttur.

Halbuki aynı zamir Mançu dilinde Nominativ halinde de müstakil

olarak kullanılır, meselâ: (Harlez, s. 41)

Müfret: Cemi:

Nom. çe "onlar"

"onların"

Gen. ını onun çeni

Dat.-Lok. çende "onlarda"

inde "onda"

Akk. çembe "onları"

imbe "onu"

Abl. çençi "onlardan"

intsi "ondan"

Bu misaller gösteriyor ki, 3. şahıs zamiri olan i Moğol ve Mançu dil

lerinde birçok şekilde halâ müstamel olduğu halde, türkçede bugün ancak

bir ek halinde yaşamaktadır. Bununla beraber eski türkçede ve bugünkü

bazı lehçelerde de, bu zamirden teşekkül etmiş bâzı bakiyelere Taslamak

tayız, meselâ: inçe "şöyle, böyle" (Orh., Uyg.); inçip "öyle, fakat" (Uyg.);

intin kıdığ "öteki sahil" (Uyg., Gab. Ht. 1810); inol "o", inanda "orada"

(Balkar.); inye (Pekarskiy 940)<.inne (Böhtlingk 36) "öyle, böyle, orada"

(Yakut.).

6. Türkçede sayı sözlerinin menşei de pek muhtelif olup, birçokları

mürekkep sözlerdir. Bâzı misaller 13:

Türk.-20=yirmi,yiğirmi<iki+ (on manasına gelen) *irmi, *ırmı, *yirmi

şeklinde meydana gelmiş olmalıdır. Bu sözün ikinci kısmı bugün türkçede

mevcut değilse de moğolcada yaşamaktadır: Moğ. arban, arman= 10. Demek:

yirmi<iki + arman tarzında teşekkül etmiştir.

Türk. tönön "4 yaşlık hayvan" (Alt., Tel., Leb.); dönön (Kırg.), dönen

(Çağ., Şark Türk.) tâbirleri<dört sözünden gelirler. Bunun gibi Türk.

kunan "3 yaşlık at" (Wb.: Altay, Tel., Leb., Kazak.) Mog. hunan "üç ya

şında" tâbiri de <*kurt sözünden teşekkül etmiş olmalıdır.

Yukardaki dört sözüne istinaden, türkçede, "üç" manasında mantı

kan bir de *kurt sözünün mevcut olması lâzımgelirken yoktur, fakat bu söz,

ğurban "üç" şeklinde moğolcada yaşamaktadır.

13 Bu bahis hakkında etraflı malûmat almak istiyenler için tavsiye edilecek eser: G.

J. Ramstedt, Uber die Zahlwörter der altaischen Sprachen, Journ. de la Soc. Finno-Ougr.

XXIV, s. 1-24, Helsinki. J. Nemeth, Die türkisch-mongolische Hypothese, ZDMG, Bd. 66,

1912, s.- 559-565.

D. T. C. F. Dergisi F. 2

AHMET TEMİR

Türkçe ve moğolca sahasında müşterek söz etimolojileri yapılırken

dikkat edilecek noktalardan biri de, bazı sözlerin zamanla manalarını

değiştirmiş olmalarıdır. Misaller:

a) -duruk lâhikasiyle yapılmış sözler:

gömül-dürük (Wb.: Osm.) "atların göğsü altından geçirilen kayış" <

gönül-dürük ;

közül-dürük (Kazak.) "gözlük" <,köz (göz)-dürük;

borun-duk (Çağ.), burun-duruk (Osm.) "at veya develerin burnuna takılan

ip'' < burun-duruk ;

Moğolcada buna benzeyen teşekküller:

kömüldürge (Kow. 2612)=Türk. gömüldürük.

kudurğa "kuskun, atların kuyruğu altından geçirilen kayış" (Kow.

919). Bu moğolca söze türkçede kudruk (Uyg.), kuzuruk (Alt., Kazak.), kuyruk

tekabül etmektedir. Buna nazaran, bu sözün eskiden "kuyruk" manasını

ifade etmeyip yalınız "kayış" manasında kullanılmış olması muhtemeldir,

çünkü -duruk lahikası esas itibariyle vücudun muayyen bir kısmını değil,

yalınız oraya takılan bir şeyi göstermektedir.

b) Eski Türkçedeki kövrüg, köbrüg (Uyg.) "davul, köprü" tâbiri de

moğolca közverge, kögerge "şişirilmiş deri, köprü, körük" (Kow. 2628) sözü

ile alâkalıdır. Demek eski Türklerde ve Moğollarda bir nehrin üzerinden

geçmek için şişirilmiş derilerden ibaret pontonlar kullanılmış olup, bugün

anladığımız köprü manası ancak sonraları umumileşmiştir.

VII

Birçok eski türkçe sözlerin doğru okunması hususunda moğolcadan

da istifade etmek mümkündür, meselâ:

a) Konsonantlar:

Orhon yazıtlarındaki kony "koyun" sözüne moğolcada honin tâbiri

tekabül etmektedir. Bu bize, Orhon yazıtlarındaki mezkûr harfin -ny şeklinde

okunmasının doğru olduğunu, yani bu harfin n ve y seslerini ihtiva ettiğini

göstermektedir.

b) Vokaller:

Uygurcada şimdiye kadar un "oğul, erkek" (An. Ind.) şeklinde okunan

sözü o- ile okumak daha muvafık olacaktır, çünkü bu söz moğolcada

aynı manada orı (Kow. 439) olarak okunmaktadır.

Orhon yazıtlarında zikri geçen ve bazı dilciler tarafından toğla (Wb.;

Thomsen, Inscr. s. 207) şeklinde okunmuş olan nehir ismi tuğla diye okunmalıdır,

çünkü bu söz moğolcada tuğula, tu'ula tüla şekillerinde müstameldir

(NT 96, 104, 115, 164, 177, 178).

TÜRKÇE ÎLE MOĞOLCA ARASINDA

VIII

Tabu 1 4 meselesi.

Şimdiye kadar moğolca ile türkçe arasındaki münasebet ve akrabalık

meseleleriyle meşgul olan kimselerin en ziyade nazarı dikkatini çeken noktalardan

biri de, en ehemmiyetli sözlerin bu iki dilde bir birlik göstermeyişi

olmuştur. Fakat bu durum, dillerin biribirine olan yakınlık veya uzaklığını

tesbit işinde katı bir esas olamaz. Çünkü, bir dilde bâzı sözlerin kayboluşu,

onun yerine başka sözlerin meydana gelmesi veya yabancı dillerden

sözler alınması gibi hâdiseler her zaman mümkün olan hallerdendir.

Moğol lehçelerindeki birçok sözlerin kayboluşunda tabu da mühim

rol oynamış ve halâ da oynamaktadır. Bâzı misaller:

Moğolca yazı dilinde mevcut Ötege "ayı" (Kow. 517) sözü, Halha lehçesinde

tabu yüzünden kullanılmayıp orada onun yerine hara görös "kara

geyik" derler. Bu tâbir türkçe Altay lehçesine de geçmiş olup, orada "kara

kijik" şeklinde kullanılmaktadır.

Moğolcada erkekler söke "balta" (Kow. 1079) sözünü kullandığı halde,

bir kadının bunu söylemesi memnudur, onun için kadınlar buna mukabil

türkçe "balta" sözünü kullanırlar.

Bunun gibi, erkekler arasında müstamel huluğana "sıçan" (Kow. 928)

tâbiri yerine de kadınlar hüzgü derler.

Moğollarda bir eve misafir gelince, (cin onu öldürmesin diye) adı

sorulmaz. Bu yüzden Moğollarda ekseriyetle bir kimsenin iki ismi bulunur.

Bunun gibi, hayvanların kaçmasına mani olmak maksadiyle silâh isimleri

de zikredilmez.

Türkçe ile Moğolcanın mukayeseli tetkiki neticesinde bu iki halkın

tarihteki münasebetleri ve etnografisi hakkında da mühim neticeler elde

edilebilir.

Meselâ, N. Popp e kendisinin "Über die Herkunft der mongolisehen Viehzucht

auf Grund sprachwissenschaftlicher Erscheinungen" (Trudy mong. kom.

Akad. Nauk) isimli eserinde, türkçe ve moğolcadaki orman hayvanları

isimlerini karşılaştırarak, onların bu iki dilde biribirinden farklı olduğunu

14 Tabu (Polinezya dilince): "memnu, mukaddes"—Mog.: çeger (Kow. 2126) = Kalm.

çer: a) Kanaat, istinkâf, b) tehlikeli veya tehlikeye düşmesi muhtemel şeyleri asıl isimleriyle

zikretmeden, onları sinonim sözlerle veya kolay anlaşılır başka tâbirlerle izah etmek

âdeti (R. Kalm. 428).

Tabu hakkında tavsiye edilecek eserler: Frazer, Taboo and the perils of the soul, 1911;

F. Grabner, Das Weltbild der Primitiven, 1924; Rd. Lehmann, Die polynesisehen Tabuisten,

1930; "Eberts Reallexikon der Vorgeschichte" de Thurnwald' n "Meidung" isimli makalesi,

(cilt 8, 1911).

AHMET TEMİR

tesbit etmiştir. Halbuki istep hayvanlarının isimleri her iki dilde de müşterektir.

Bu vaziyet, Türklerle Moğolların eskiden ayrı ayrı yaşadıklarını

ve ancak sonraları karıştıklarını gösterebilir.

Türk tarihi ve etnografisini tetkikte ve Türklerde devlet ve içtimaî

teşkilât gibi mevzuların araştırılmasında şüphesiz moğolcanın da yardımı

olacaktır. Çünkü, Moğol devri ile uğraşan alimlerin çoğu şimdiye kadar

moğolca metinlerden ya hiç faydalanmamışlar, veya onların aslına müracaat

edemiyerek ancak tercümelerinden istifade etmişlerdir. Halbuki bu

tercümelerde hata ve yanlış izahlar hiç de eksik olmadığına göre, Türk

tarihi ile yakından ilgili bu gibi eserlerin bir de Türk gözü ile tetkik edilmesinin

gerekeceği kendiliğinden anlaşılır.

Türkçe ile Moğolcanın sintaks bakımından mukayesesi.

Bu iki dilin biribirine en yakın cihetlerinden biri de cümle kuruluşu

olup, fail, mef'ul, zarf, bağ gibi cümle kısımları her iki dilde de ekseriyetle

cümlelerin aynı yerinde bulunmakta ve umumiyetle aynı tarzda ifade olunmaktadır.

Aşağıda verdiğimiz misallerin ilk üçü en eski moğolca metinlerden

olan "Moğolların gizli tarihi" nden (Yüan-Ch'ao Pi-shi; Manghol-un

niuça tobça'an) alınmış olup, kalan ikisi de bugünkü Moğol edebiyatındadır.

Bunların tercümesi harfiyen altına yazılmış ve manayı tamamlamak için

konulan ilâveler de ( ) içerisinde gösterilmiştir.

Çinggis hahan-nu huca'ur. de'ere tenggeri eçe caya'atu

Çingiz Han- ın cedd (i). Yüksek tanrı- dan (tarafından) inayetle

töreksen börte çino acu'u. gergei inu ho'ai maral aci'ai.

türemiş (doğmuş) boz kurt vardı. (Onun) eş-i beyaz dişi geyik idi.

tenggis ketülcü . irebe. Onan müren -nü teri'ün -e

(Onlar) deniz (i) geçerek geldiler. Onan nehr (i)-nin baş (ı) -na (memba

burhan haldun-na nuntuhlacu töreksen bataçihan acu'u.

ma) Burhan Haldun-a ( dağ) yerleşince doğmuş (oğulları) Bataçihan idi.

(Moğolların gizli tarihi § i).

hali-udar çahurhan hoyar çinggis hahan-a ügülerün. onghan

Hali-udar (ve) Çahurhan iki(si) Çingiz Han-a hitaben: Onghan

genet bui. altan terme boshacu hurimlamui. ötörlen igilgücü

hazırlıksızdır. Altın çadır kurarak ziyafet çekiyor. Çabuk hazırlanarak,

sünit düli düligecü nenden büçiye ke'ebe.

ene

geceleri yürüyerek (onu) ansızın çevirelim' dediler. ( Çingiz Han ) bu

üge-yi cöbşiyecü cürcedei arhai hoyar-i alginçila'ulcu

söz-ü tasvip ederek Curcedai (ve) Arhai iki(si)-ni öncü olarak gönderdi.

sünit düli'et gürcü cece'er ündür-ün

Geceleri (yürüyerek) (oraya) vardıktan sonra, Cece'er Ündür(dağlarının)

cerhabcihai-yin amasar -a büküi-tür büçıbe. hurban süni kurban

Cer boğazının medhal (in) -de iken, (Onghanı) çevirdi, üç gece, üç

TÜRKÇE İLE MOĞOLCA ARASINDA

üdüt bulhahdurun. , büçicü baiyibasu. huta'ur üdür yadacu

gün muharebe edildi. (Fakat) muhasara dursa da, üçüncü gün dayana-

müt oroba. onghan sanggum hoyar-ı suni

mıyarak onlar teslim oldular. Onghan (ile) Sanggum iki (sinin) gece

ker ber haruhsan-i ese medekdebe. ene bulhalduhçi

(leyin) nasıl (olup da) kaçtığı bilinemedi. Bu savaşçı, (mukavemet

cirgin-u hadah ba'atur acu'u. hadah ba'atur orocu irecü

eden), Cirginlerden Hadah bahadır idi. Hadah bahadır gelerek

ügulerün. hurban suni kurban üdüt bulhaldurun. tus han-iyen üce'et baricu

dedi: "üç gece, üç gün savaştım. Kendi Hanımı görerek yaka

ker ala'ulhu keyen' tebçin yadacu ami-yen horohun

layarak nasıl öldürtebilirim? diye ihanet edemiyerek, 'hayatını korusun

köngketügei keyen su'ora'ulun bulhaldula'a bi. edö'e ükü'ülde'esü

(ve) kaçsın" diyerek (mücadeleye devam ettim). Şimdi öldürüleceksem

üküsü. çinggis hahan-a soyurhahda'asu gücü öksü ke'ebe.

ölürüm. Çingiz Han tarafından affedilirsem güc (ümü) veririm dedi.

çinggis hahan hadah ba'atur-un üge-yi cöbşiyecü carlih bolurun. tus

Çingiz Han Hadah bahadır-m söz (ü) nü tasvip ederek emir verdi: Kendi

han-ni-yen tebçin yadacu amin horohun köngketügei keyen bul

hanını ihanet edemiyerek, 'hayat (1) m koruyarak kaçsın diyerek sa

halduhu ere tere ülü'ü büi. nököçekdegü

vaşan (kimse, bir) er değil mi-dir? (Bu), arkadaş olabilecek (bir)

gü'ün büle'e ke'e't. soyurhacu ülü ükü'ülün...

adamdır'

diyerek, (onu) affetti (ve) öldürmedi...

(Moğolların gizli tarihi § 185).

3. ta'ulai cil coçi-yi bara'un har-un çeri'üd

(Çingiz Han) tavşan yıl (ında) Coçi-yi sağ cenah-ın ordu (su)

iyer hoi-yin irgen tür morila'ulba buha hacarçilacu otba. oirad-un

ile orman halk (1) na (karşı) gönderdi. Boğa öncü olarak gitti. Oyrat

huduha-beki tümen oirad-un urida elsen orocu irebe.

(lardan) Huduha-beki on bin Oyrat-ın baş(m)da teslim olmak (için) geldi.

irecü coçi-yi uduritçu tümen oyirat buriyat barhun

Gelince Coçi-yi götürerek (yol göstererek), on bin Oyrat, Buryat, Barhun,

ursut habhanas tubas-i oro'ulu'at tümen kirgisut- tur gürü'

Ruslar, Habhanas (ve) Tubalar-ı teslim aldılar, on bin Kırgızlar-a varın

esü. kirgisud-un noyat yedi inal aldieer örebekdigin

ca, Kırgızlar-ın prensler (inden) Yedi, Inal, Aldie'er, Örebekdigin, (bu)

kirgisud-un noyat elsen orocu çaha'a no'ut şinghot çaha'a

Kırgızlar-ın prensler (i) teslim oldular, (ve) beyaz (cemi) şahinler, beyaz

no'ut ahtas hara no'ut buluhat abu'at irecü coçi-da a'ulcaba.

(cemi) atlar, kara (cemi) samurlar alıp gelip Coçi-ye sundular.

(Moğolların gizli tarihi § 239).

AHMET TEMİR

4. Çinoa ba üneğen

Kurt ve Tilki

Çinoa ünegen hoyar dzam-iyar yabucu yabutala nigen büküli

Kurt (ve) tilki iki (si) yol ile gidip giderken, bir bütün (par_

küdzege tosun olcuhui. Çinoa ano ügüler-ün: egün-i ideye! Ünegen

ça) iç yağ(ı) buldular. Kurt dedi: bun-u yiyelim! Tilki

ügüler-ün: Ende ideküi -dür dzokis ügei. Kümün yabumui; ene tosu-yı ündür

dedi: Burada yemek için imkân yok. İnsan gelir; bu yağ-ı yüksek

hada-in oroy- dur ğarğağat tende ideye, çi abuğat oçi! gebe.

kaya-nın tepe (si) -ne çıkararak orada yiyelim, sen alıp gel! dedi.

Çinoa tosu-yi hada-in oroy- dur ğarğaluğa ünegen irecü ügüler-ün: Ene

Kurt yağ-ı kaya-nın tepe (si) -ne çıkarınca tilki gelerek dedi: Bu

tosun-manu bide hoyar -tur bağa; hubiyalğa ügei idebesü kürügü ;

yağ-ımız biz (-im) iki (miz) -e küçük (tür); taksim- siz yersek yetmez;

nigen manu idek! kemebesü, çinoa asağur-un : Ken manu idemui ? Ünegen ügü

bir

- imiz yesin! diyince, kurt sordu: Hangi-miz yesin? Tilki dedi:

ler-ün: ken manu aha bui, tere idene bui dza! Çi kedüi nasutai

hangi-miz ağa (büyük) ise, o yiyecektir ya! Sen kaç yaş (m)da

bui kemeküi-dür, çinoa ünegen-i sain- iyar mekeleye gecü bodoğat

sın? deyince, kurt tilki-yi iyilik ile kandırayım diyerek, düşündü (ve)

ein ügülebei: mino bağa baihui-tur Sümer Ağula Sün Dalai

şöyle dedi: benim (ben) küçük iken Sümer Dağ (1) Süt Deniz (inde)

baiksan bölüğe, kemebesü, ünegen genette kebteget uilacuhui. Çi yağun-o

olmuş idi, deyince, tilki birdenbire oturarak uluyuverdi. Sen ne-yin

tula uilabai ? gecü asağabasu ünegen uilacu ügüler-ün:

(neden) dolayı uludun? diyerek sorulunca, tilki uluyarak dedi: (O za-

Nadur ğurban dzuldzağa baiksan bölüğe; othan ano çima-

man) benim üç yavru (m) var idi; en küçüğü (de) sen (in)

tai satsağu bile. Çinoa tegüni sonoshui-dur içiget güicü otbai.

gibi (seninle) aynı yaşta idi. Kurt bunu işidince utandı (ve) koşup gitti.

(Inn. Klyukin, Klyuç k izuçeniyu jivoy mongot'skoy reci i pismennosti, Vladivostok

1926, s. 81).

Çerik-ün huriyan-a orohu dağuu.

Asker-in kışla-ya giriş şark(ısı).

Bağatur boğda Çinggis-ün üres bide-ner,

Bahadır kutsal Çingiz-in çocuklar (1) biz-ler,

Bağa dzalağuu arban yisün nasun-dağan,

Küçük gençler on dokuz yaş- ında,

Badaran saicirahu ulus-un çerik-tür,

Büyüyüp yükselen ulus-un ordu (su)-na,

Bayarlan temetsecü oroltsaya bide-ner.

Sevinerek yarış ederek girelim biz-ler.

TÜRKÇE İLE MOĞOLCA ARASINDA

b) Ebüge Çinggis-ün üres bide-ner,

Cedd(imiz) Çingiz-in çocuklar (1) biz-ler,

Enekti dzalağu arban yisün nasun-dağan,

Şu gençler on dokuz yaş -ında,

Erdem surğaltai çerik-tür orodzağacu,

Fazilet aşılayan ordu-ya girerek,

Erelge çidaltai eres boluya bide-ner.

Cesur mukavemetli erler olalım biz-ler.

c) Man-u uksağa-ban saicirağulhui-dur,

Bizim neslimizi yükseltmek için,

Mağat surğal kerektei amui

Şüphesiz talim gerek- tir,

Mançu-in çerik -tür orolçicu,

Mançu-nun ordu-(su)-na koşarak,

Maşi çidal-i güiçitkeye.

Yüksek meziyyet-i ikmal edelim.

d) Çikirak beye-yi bütügeküi-dür,

Sert vücud-u hazırlamak için,

Çerik-ün bolbasural-atsa egüskemüi,

Asker-in talim-(in) -den başlayalım,

Çinggis-ün çak-i egegülküi anu,

Çingiz-in çağ (1) nı (tekrar) yaşatmak (için),

Çirmaikçi biden-ü egürge mün.

Durmadan çalışmak biz-im vazife-(miz)-dir.

Bataldorci.

BİBLİYOGRAFYA VE KISALTMALAR

An. Ind. = Bang. W, und Gabain, A. v., Analytischer Inde'x zu den

fünf ersten Stücken der türkischen Turjan-Texte, SBAW Berlin 1931.

Aşm. Mat.=Aşmarin, N. İ., Materialı dlya izsledovaniya çuvaşskago yazıka,

Kazan 1898.

Bang, W., Studien zur vergleichenden Grammatik der Türksprachen, I-IV, SBAW

Berlin 1917-1921.

Bang, W., Gabain, A. v. und Rachmati, G. R., Türkische Turfan-Texte

(VI), SBAW Berlin 1934.

Böhtlingk=Böhtlingk, O., Ueber die Sprache der Jakuten, I. Einleitung,

Text und Grammatik, II. Jakutisch-Deutsches Wörterbuch, Petersburg

1851.

Donner, O., Die uralaltaischen Sprachen, Finn.-Ugv. Fofschungen 1.

Gab. Gr.=Gabain, A. v., Alttürkische Grammatik, Leipzug 1941.

AHMET TEMİR

Gab. Ht. = Gabain, A. v., Briefe der uigurischen Huen-tsang-Biographie, SBAW

Berlin 1938.

Grönbech, K., Der türkische Sprachbau I, Kopenhagen 1936.

Harlez=Harlez, C. de, Manuel de la langue mandchoue. Grammairc, antho

logie et lexique, Paris 1884.

Kaşg.=Brockelmann, C, Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmud al-Kâşgaris

dîvân lugât-at-Turk, Budapest-Leipzig 1928.

Klyukin, İnn., Klyuç k izuçeniyu jivoy mongol'skoy reç i pismennosti, Vladivos

tok 1926.

Koşin, Ya., Kastren-Tungusoved, Leningrad 1927.

Kotwicz, W., Contributions aux eludes altaigues, Rocznik Or. VII, Lwow,

I930Kotwicz,

W., Les pronoms dans les langues altaigues, Krakau 1936.

Kow.=Kowalewskij, E., Dictionnaire mongol-russe-jrançais I-III, Kazan

1884.

Kut. Bil. = Radloff, W., Das Oudatku Bilik des Jusuj Chass-Hadschib aus

Bölasagun, Petersburg 1890, 1891, 1910.

Le Coq, A. v., Türkische Manichaica aus Chotscho, SBAW Berlin I: 1912.

II : 1919, III: 1922.

Müller, F. W. K., Uigurica, ABAW Berlin, I: 1908, II: 1911, III.1922,

IV: SBAW 1931.

Nemeth, J., Die türkisch-mongolische Hypothese, ZDMG, Bd. 66, 1912, s.

549-576.

NT' = Manghol-un niuça tobça'an, Moğolların gizli tarihi, (Yüan-ch'ao pi-shi):

Haenisch, E., Die geheime Geschichte der Mongolen, metin: Leipzig 1935;

lügat: Leipzig 1939; tercüme: Leipzig 1941. Temir, A., Moğolların

Gizli Tarihi, türkçc tercümesi, Ankara 1948.

Pekarskiy=Pekarskiy,

E. K., Slovar' yakutskago yazıka, I-III, Petrograd

1917-1927.

P. Nom.=Poppe, N., Die Nominalstammbildungssuffixe im Mongolischen, Keleti

Szemle, cilt XX, Budapest 1927, s. 89-126.

Poppe, N., Altaisch und Urtürkisch, Ungarische Jahrbücher VI. Berlin 1926,

s. 94-121.

Poppe, N., Ueber die Herkunft der mongolischen Viehzucht auf Grund sprachvoissenschajtlicher

Erscheinungen, Trudy mong. Kom. Akad. Nauk, Leningrad.

Poppe, N., Khalkha-Mongolische Grammatik. Mit Bibliographie, Sprachproben

und Glossar, Akdemie der Wiss. und Literatür. Fr. Steiner, Wiesbaden,

1951.

Radloff, W., Einleitende Gedanken zur Darstellung der Morphologie der Türksp

rachen, Zap. Imp. Akad. Nauk, t. VII, Nr. 7. Petersburg 1906.

Ramstedt, G. J., A korean grammar, Helsinki 1939.

Ramstedt, G. J., Die Verneinung in den altaischen Sprachen. Eine semasiologische

Studie, MSFOu, Helsinki 1924, s. 196-215.

* TÜRKÇE ÎLE MOĞOLCA ARASINDA

Ramstedt, G. ]., Sravnitel' naya jonetika mongol'skago pismennago yazıka i halha'sko-

urginskago govora, Petersburg 1908.

Ramstedt, G. J., Ueber die Konjugation des Khalkha-Mongolischen, Helsinki

19°3Ramstedt,

G. J., Ueber die Zahlwörter der altaischen Sprachen, JSFOu XXIV,

Helsinki.

Ramstedt, G. J., Ueber mongolische Pronomina, Helsinki 1906.

R. Kalm.=Ramstedt, G. J., Kalmückisches Wörterbuch, Helsinki 1935.

R. Verb.—Ramstedt, G. J., Zur Verbstammbildungslehre der mongolisch-türkischen

Sprachen, Helsinki 1912.

Rüdenberg, W., Chinesisch-deutsches Wörterbuch, Hamburg 1924.

Sauvageot, A., Recherches sur le vocabulaire des langues ouralo-altaiçues, Paris

I930Schmidt,

I. J., Grammatik der mongolischen Sprache, Petersburg 1831.

Schott, W., Versuch über die tatarischen Sprachen, Berlin 1836.

Thomsen, V., Inscriptions de l'Orkhon, MSFOu V, Helsingfors 1896.

Vlad. = Vladimirtsov, B., Sravniter naya grammatika mongol'skogo pismennogo

yazıka i halhaskogo nareçiya, vvedenie i jonetika, Leningrad 1929.

Vladimirtsov, B., Turetskie elementi v mongol'skom yazıke, Petersburg 1911.

Wb.=Radloff, W., Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, I-IV, Pe

tersburg 1893-1911.

Winkler, H., Der uralaltaische Sprachstamm, Berlin 1909.

DİL VE LEHÇELER

Alt. — Altay Leb. — Lebeb

Balkar. — Balkar Orh. — Orhon

Bar. — Baraba Osm. — Osmanlı

Buryat. — Buryat Sag. — Sagay

Çağ. —• Çağatay Soy. — Soyon

Çin. — Çince Tar. — Tarançi

Çuv. — Çuvaş Tel. — Teleüt

Halha. — Halha Tub. — Tuba

Kalm. — Kalmık Uyg. — Uygur

Kar. — Karaim Yakut. — Yakut

Kazak. — Kazak *nazarî ses, söz veya şekiller.

Kazan. — Kazan

Kırg. — Kırgız

moğolca

13 Ekim 2014 Pazartesi

TÜRKÇE İLE MOĞOLCA ARASINDAKİ İLGİLER

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder